حافظ و خوشنویسی

عده‌ای می‌گویند شعر است که به هنر خوشنویسی رنگ‌ورو داده؛ اگر بد‌وبیراه و حرف‌های معمولی را به خط خوش بنویسیم هیچ جذابیتی نخواهد داشت و بعضی هم می‌گویند نستعلیق و شکسته‌نستعلیق و قلم و مرکب است که روح در شعر می‌دمد. به نظر من شعر و خط خوش با هم زیبایی می‌آفرینند و از هم جدا نیستند.

یکی از لذت‌هایم زمان خوشنویسی انتخاب شعر و غزل بود. اگر نمی‌توانستم با شعری ارتباط بگیرم یا در من شوقی ایجاد نمی‌کرد به هیچ عنوان نمی‌توانستم حتی حرفی از آن را بنگارم در حالیکه هر چه شعر را دوست‌تر داشتم خطی زیباتر به جا می‌ماند. فکر می‌کنم برای تمام آن‌هایی که دلی می‌نویسند این نکته صدق می‌کند.

اینجا می‌خواهم ابیاتی از حافظ شیرازی نقل کنم که در آن‌ها به اصطلاحات خوشنویسی اشاره شده و مشخص می‌کند در هر زمانی کلک و کاغذ و خط و نقطه مورد توجه بوده و از دید حافظ هم پنهان نمانده.

البته در شعر شاعران دیگر مثل صائب و خاقانی هم اصطلاحات خوشنویسی، به عنوان تشبیه، تلمیح، کنایه و استعاره به کار برده شده اما من از حافظ می‌نویسم که بیشتر از او خوانده‌ام.

 

آن پیک نامور که رسید از دیار دوست

آورد حرز جان ز خط مشکبار دوست

*

افسوس که شد دلبر و در دیدۀ گریان

تحریر خیال خط او نقش بر آب است

تحریر در لغت به معنای نوشتن است و در اصطلاح هرگونه مصور کردن را شامل می‌شود.

به نوک خامه رقم کرده‌ای سلام مرا

که کارخانۀ دوران مباد بی‌رقمت

خامه در معنای قلم، ابزار نگارش نویسنده و خوشنویس است.

رقم کردن یعنی نوشتن و سپس آن نوشته را به نام خود ثبت و امضا کردن است.

گر دست دهد خاک کف پای نگارم

بر لوح بصر خط غباری بنگارم

غبار یکی از خط‌های مشتق از ثلث است، که به نوعی به رقاع مربوط می شود.

به من سلام فرستاد دوستی امروز

که ای نتیجۀ کلکت سواد بینایی

*

سیاه نامه‌تر از خود کسی نمی‌بینم

چگونه چون قلمم دود دل به سر نرود

کلک همان قلم و برترین ابزار نگارش است. بنابراین تمام صفاتی که در زبان شعر به قلم، نی (نوشتار) و خامه تعلق می‌گیرد؛ در مورد کلک نیز رواست.

بیاض روی تو را نیست نقش درخور از آنک

سوادی از خط مشکین بر ارغوان داری

سواد در لغت به معنای سیاهی و بیاض به معنای سپیدی است. در خوشنویسی منظور موازنۀ بین کمیت‌های سیاه و سفید، هم در حروف مثل ص و ض و ظ و.. و هم میان کلمات، و هماهنگی و همآغوشی بین عناصر مثبت و منفی در اثر است.

مطبوع‌تر ز نقش تو صورت نبست باز

طغرانویس ابروی مشکین مثال تو

طغرا چند خط منحنی تودرتو که اسم شخص در ضمن آن گنجانیده می‌شود و بیشتر در روی مسکوکات یا مهر اسم نقش می‌کنند است. در قدیم بر سر نامه‌ها و فرمان‌ها می‌نگاشتند.

در خم زلف تو آن خال سیه دانی چیست

نقطۀ دوده که در حلقه جیم افتادست

تمام اندازه‌گیری‌ها در خوشنویسی به وسیلۀ نقطه صورت می‌گیرد. اندازۀ حروف و فاصله بین حروف و کلمات. علاوه بر این خوشنویسان معتقدند که تمام حروف از اتصال نقاط به وجود آمده.

دوده از اجزای اصلی تشکیل‌دهندۀ مرکب سنتی است.