همه چیز دربارهٔ شغل ویراستاری
کودکی و نوجوانی من در اتاقی گذشت که کتابخانه‌ای بزرگ داشت. جایی که ابتدا کمد دیواری بود و بعد با قفسه‌بندی تبدیل شد به کتابخانه. بزرگ و جادار طوری که من با چثه‌ای ریز مجبور بودم مثل پله از قفسه‌ها بالا بروم و هر لحظه بیم آن می‌رفت که زیر بهمن کاغذ و کلمات دفن شوم. آن اتاق و آن کمد قدیمی بهترین جای جهان بود.
عشق همیشگی من به خواندن به عشق به نوشتن تبدیل شد و در همین مسیر بود که علاقه‌ام به ویراستاری هم شکل گرفت. هیجان کمک به بهتر شدن نوشته‌های دیگران اگر به اندازهٔ خواندن و نوشتن نباشد کمتر هم نیست.
حالا بعد از دیدن و شنیدن و تجربه و کار در نشر شاید بتوانم مسیری که مناسب این کار است را ترسیم کنم.
اگر شما هم از سر و کله زدن با واژه‌ها لذت می‌برید، خواندن متن‌های مختلف سر ذوقتان می‌آورد و دوست دارید نوشته‌های دیگران هم تر و تمیز و شسته‌رفته باشد شاید بخواهید ویراستاری را به‌عنوان یک شغل ادامه دهید.
قبل از هر چیز باید بدانیم:
ویراستار کیست و چه کاری انجام می‌دهد؟
ممکن است ویراستاری را تنها اصلاح و تصحیح اشتباهات املایی یا گرامری بدانیم در حالی که کار او فراتر از این چیزهاست؛ خیلی فراتر. ویراستار محتوای تولید یا ترجمه‌شده را بررسی، تنظیم و تصحیح و برای چاپ یا انتشار آماده می‌کنند. درست زمانی که نویسنده یا مترجم آنقدر متن خود را خوانده یا دیده و دیگر متوجه خیلی از مسائل و موارد متن نمی‌شود ویراستار کار خود را شروع می‌کند.
از این رو ویراستار طیف وسیعی از کارها را انجام می‌دهد.
او متن را بارها و بارها در مواردی مثل ساختار نحوی، طولانی یا کوتاه بودن جمله‌ها، دستور زبان، مسیر نوشته و ساختمان آن به‌خصوص اگر داستان یا رمان باشد از نظر می‌گذراند.
علاوه بر این با نویسنده یا مترجم در ارتباط است و گاهی برای بهتر شدن متن یا رفع ابهام‌های آن پیشنهادهایی را مطرح می‌کند.
گاهی حتی لازم است نوشته‌های قبلی نویسنده یا مترجم را بررسی کند تا با لحن و نوع نوشته‌های او آشنا شود.
کار دیگری که باید انجام دهد انطباق متن با دستورالعمل یا شیوه‌نامهٔ نشر یا مؤسسه‌ای است که قرار است مطلب را منتشر کند.
اگر ویراستار متنی تخصصی را بررسی می‌کند باید بتواند گزاره‌ها و اصطلاحات موضوع مورد نظر را بررسی کند و از صحت و درست‌نویسی آن‌ها مطمئن شود.
در چه زمینه‌هایی می‌توانیم به عنوان ویراستار مشغول به کار شویم؟
ویرایش کتاب
شاید اولین چیزی که با شنیدن ویرایش یا ویراستاری به ذهنمان برسد ویرایش کتاب باشد. معمولاً در نشرها یک یا چند ویراستار به‌طور تمام‌وقت در مجموعه حضور دارند و از ابتدای کار در کنار کتاب هستند. مثل یک راهنمای سفر برای رسیدن یک نوشتهٔ شاید خام به قفسههٔ کتابخانه. این یعنی آن‌ها از مرحلهٔ ارزیابی متن را به عهده دارند تا زمان نهایی شدن آن و رسیدن به چاپخانه.
غیر از این هم هستند ویراستارانی که به‌صورت دورکاری با نشر کار می‌کنند.
بسیاری از نشرها هم یک سرویراستار دارند که مسئولیت تیم ویراستاران و نمونه‌خوان‌ها را به عهده دارد و رهبری آن‌ها هم از وظایف اوست. هماهنگ کردن، یکسان‌سازی رسم‌الخط و سپردن هر کار به شخص مناسب نیز.
بعضی از ویراستارها در یک ژانر مشخص مثلاً فقط کتاب داستانی کار می‌کنند و بعضی هم دوست دارند انواع مختلف کتاب‌ها با موضوعات متفاوت را ویرایش کنند.
ویرایش روزنامه
ویراستاران در روزنامه یا نشریات آنلاین که به‌صورت روزانه مطالبی را منتشر می‌کنند کارهایی را که خبرنگاران یا روزنامه‌نگاران تهیه کرده‌اند ویرایش می‌کنند. ممکن است هر بخش از روزنامه را یک نفر عهده‌دار شود. بخش‌هایی چون ورزش، هنر، فرهنگ و…
در روزنامه‌های چاپی یا آنلاین مهم است که هر مطلب به زمان مقرر برای انتشار برسد بنابراین زمان خیلی مهم است. ویراستاران در این رسانه‌ها مطالب را علاوه بر محتوا و موارد فنی ویرایشی از مطابق بودن آن‌ها با دستورالعمل‌ها و قوانین مربوط به نشریات اطمینان حاصل می‌کنند.
گاهی هم پیش می‌آید که در کنار سردبیر تصمیم می‌گیرند که کدام مطلب منتشر شود و کدام‌یک نه.
ویرایش مجله
در مجلات مختلف مطالبی با یک یا چند موضوع منتشر می‌شود که نویسندگان متفاوتی دارد. نوشته‌هایی از دستهٔ گزارش، داستان، مقاله، مصاحبه و… که هر کدام را یک ویراستار بررسی می‌کند یا کل مطالب را یک نفر. اما مهم است که همهٔ مطالب همسو با هم و با یک سر و شکل منظم و طبق دستورالعمل باشند.
رسانه‌های آنلاین
این روزها اغلب سروکار ما با گوشی است حتی برای مطالعه. چه پیگیری اخبار، چه خواندن مقاله‌های مهم، چه مطالبی برای سرگرم شدن. پس نقش ویراستان در این زمینه هم پررنگ است. البته بین این دسته از ویراستاران و حوزه‌هایی که گفتیم همپوشانی وجود دارد؛ بسیاری از مجلات و روزنامه‌ها و پایگاه‌های خبری رسانهٔ آنلاین هم دارند و ممکن است تعدادی یا همهٔ مطالب خود را به‌صورت آنلاین هم منتشر کنند.
اما رسانه‌هایی هم هستند که فقط به‌صورت آنلاین فعالیت می‌کنند. از این‌رو بسیاری از آن‌ها برای محتوای خود به یک ویراستار نیاز دارند که یا ویراستاری علمی یا محتوایی یا فنی یا همه را به عهدهٔ او بگذارند. مهم است که مطالبی که منتشر می‌شوند از لحاظ نگارش، ارجاع‌دهی، لحن متناسب با متن، صحت و سقم و… بررسی شوند. اینجا اهمیت حضور یک ویراستار به‌خوبی درک می‌شود.
مکاتبات و راه‌های ارتباطی
بسیاری از سازمان‌ها ممکن است ارتباطات مکتوب یا مجازی داخلی و خارجی داشته باشند. بسته به نوع فعالیت مجموعه و مخاطبان آن‌ها ممکن است از یک ویراستار کمک بگیرند. در این نوع مکاتبات مهم است که زبان و لحن نوشته چطور باشد، از لحاظ حقوقی، واضح و بدون ابهام بودن موضوع، نگارش و محتوا، اطناب و ایجاز متن و سایر موارد فنی کنترل شوند.
دانشگاه یا بیمارستان یا مؤسسهٔ مهاجرتی یا شرکت‌های حقوقی یا… ممکن است این نیاز را در مجموعر خود احساس کنند.
نکته‌های کلیدی دربارهٔ شغل ویراستاری
ویراستاران کجا می‌توانند کار کنند؟
شاید بیشترین حضور ویراستارها در مؤسسات نشر کتاب و مجله و مطبوعات باشد اما ویراستارها می‌توانند با هر جایی که محتوای متنی منتشر می‌کند همکاری کنند.
آیا ویراستاران می‌توانند به صورت دورکاری فعالیت کنند؟
یکی از مزایای این شغل همین است. نیاز به حضور کامل و تمام‌وقت در مجموعه نیست و حتی می‌توانند همزمان با چند سازمان به‌صورت پروژه‌ای کار کنند.
چشم‌انداز شغلی آن چیست؟
ممکن است رشد شغلی ویراستار نسبت به سایر مشاغل چشمگیر نباشد اما مهم است که ویراستار مدام در حال یادگیری باشد، دانش خود را به‌روز کند و جایگاه شغلی خود را ارتقا دهد. مهم است که کجا کار می‌کند و چه چیزی را در چه زمینه‌ای ویرایش می‌کند. محتوایی که تولید یا تدوین یا ترجمه می‌شود همواره نیاز به ویرایش دارد.
درآمد شغل ویراستاری چقدر است؟
بسته به موقعیت، میزان کاری که روی متن انجام می‌شود و زمان انجام کار میزان درآمد متفاوت است. برخی از ویراستانی که به‌طور ثابت و تمام‌وقت با مجموعه‌ای کار می‌کنند حقوق ثابت دریافت می‌کنند اما برای کارهای پروژه‌ای متناسب با متن برای هر کلمه یک عدد مشخص را در نظر می‌گیرند. این عدد برای همهٔ متون ثابت نیست مثلاً متنی که ترجمه شده و نیاز دارد با متن اصلی آن تطبیق داده شود با نوشته‌ای که محتوای علمی دارد و باید دقت و صحت و ارجاع‌دهی آن بررسی شود و متنی که فارسی ساده است بدون پیچیدگی خاصی در قیمت‌گذاری با هم فرق دارند.
معمولاً این عددها با توجه به عرف، تجربه و تبحر ویراستار، میزان تخصصی بودن متن و… بین ویراستار و کارفرما توافقی تعیین می‌شود.
مهارت‌هایی که یک ویراستار نیاز دارد
ممکن است فکر کنیم این نویسنده است که می‌نویسد و ویراستار فقط باید متن را اصلاح کند اما برای اینکه ویراستاری خوب و ماهر شویم نیاز داریم مهارت‌های نوشتن را یاد بگیریم. بسیاری از ویراستاران نویسنده‌های خوبی هم هستند. البته لزوماَ نمی‌گوییم که همه باید نویسنده باشند در این صورت که نیازی به حضور ویراستار نبود اما یاد گرفتن چگونگی نوشتن یک متن، چه داستانی چه غیرداستانی، به ما کمک می‌کند که بدانیم یک نوشته چطور می‌تواند پیام موردنظر را منتقل کند و چقدر در انتقال مطلب به مخاطب تأثیرگذار است.
بنابراین مهارت‌های نوشتن، خواندن و تفکر انتقادی، شم زبانی و نحوهٔ برقراری ارتباط با کلمه‌ها از مهارت‌هایی است که یک ویراستار باید بداند.
مهارت‌های دیگری از جمله:
آشنایی با دستور زبان، صرف و نحو، زبان انگلیسی (از آنجا که بیشتر ترجمه‌ها از زبان انگلیسی هستند)؛
آشنایی با ساختار متن‌های مختلف؛ مقاله، داستان، ناداستان، جستار و…
مدیریت زمان؛ برای اینکه کاری دقیق و بدون کمترین خطا برای انتشار آماده شود به مدیریت زمان نیاز داریم. مثل همهٔ کارهای این حوزه نمی‌شود انتهای یک کار باز باشد تا به نتیجه برسد. ویراستار با توجه به کاری که باید روی متن انجام دهد و مهلتی که یا کارفرما تعیین می‌کند، یا خود او یا به صورت توافقی مشخص می‌شود زمان خود را مدیریت می‌کند تا کار را به موعد مقرر برساند.
برقراری ارتباط و تعامل با دیگران؛ لازمهٔ کار ویراستار ارتباط با مؤلف، مترجم و تیم فنی برای پیش بردن کار است.
چگونگی بازخورد دادن یا گرفتن تأثیرگذار؛ ممکن است در بعضی موارد مترجم یا مؤلف اثر دچار اشتباهی شده باشند یا اینکه ویراستار پیشنهادی برای بهبود متن داشته باشد. مهم است که بتواند آن را طوری بیان کند که بهترین و بیشترین تأثیر را بگذارد.
پرسش‌گری؛ آیا نویسنده همانی را که در ذهن دارد به‌صورت روشن و منطقی گفته است؟
بداند و بتواند به نحو مستقل و قانع‌کننده‌ای توضیح دهد که چرا دربارهٔ متن فلان نظر یا ایده یا پیشنهادی را دارد.
خلاقیت؛
کنجکاوی؛
توانایی کار تحت فشار زمانی یا با حجم زیاد؛
شکیبایی همدلانه و شکیبایی خلاق؛
توانایی تورق، نگاه اجمالی و نمونه‌گیری از متن برای بررسی اولیه؛
هنر بیان موضوع یا مضمون اصلی کتاب در یک یا دو جمله؛
جلب اعتماد و تفاهم با ناشر و نویسنده؛
به طور کلی ممکن است ویراستار بسته به آنچه ویرایش می‌کند به مهارت‌های دیگری نیز نیاز داشته باشد. ممکن است برای ویرایش کتاب نیاز باشد خیلی سریع به مرور سایر نوشته‌های نویسنده یا مترجم بپردازد. برای ویرایش خبر اطلاعات خود را از راه‌های دیگری بیشتر کند. برای انتخاب کلمهٔ مناسب به فرهنگ‌ها رجوع کند.
البته همهٔ این‌ها در محیطی آکنده از دوستی و همدلی اتفاق می‌افتد.
به چه مدارک یا گواهینامه‌هایی نیاز است؟
داشتن مدرک یا شرکت در کلاس‌ها و دوره‌هایی که برای آموزش ویراستاری برگزار می‌شوند خوب و مفید است اما برای استخدام در این عنوان شغلی کافی نیست. بسیاری از ویراستاران مطرح بدون گواهی خاصی وارد این حوزه شده‌اند. مهم‌تر از هر چیز تلاش، به‌روز بودن، دقت و یادگیری دائمی است.
بسیاری از کارفرمایان به دقت، شم ویراستارانه، درک میزان دخالت در هر متن، سواد ادبی که به‌مرور به دست می‌آید و سایر مهارت‌هایی که در بخش قبل گفته شد بیشتر اهمیت می‌دهند.
مسیر شغلی ویراستار چیست؟
وقتی به‌عنوان یک فرد تازه‌کار وارد یک مجموعه می‌شویم یا کاری را به ما می‌سپارند در ابتدا «ویراستار» نخواهیم بود و این یک روند درست است که ابتدا مدتی را کنار یک ویراستار به‌عنوان دستیار او یا نمونه‌خوان مشغول به کار شویم. این شرایط بهترین موقعیت برای یادگیری و کسب تجربه است. یادگیری ویرایش و ویراستاری هیچ‌وقت انتهایی ندارد و هر روز می‌توانیم چیزی به دانش خود اضافه کنیم.
دستیار ویراستار یا نمونه‌خوان کار خود را بعد از ویراستار شروع می‌کند. با خواندن متن ویراسته و بررسی اشکالات فنی متن. یکی از بهترین شیوه‌های یادگیریِ بیشتر همین خواندن متن‌هایی است که ویرایش شده و مقایسهٔ آن با متن اولیه است.
بنابراین بهتر است این مرحله را بگذرانیم چراکه تجربه و صبر در این مسیر می‌تواند به ما کمک کند تا در جایگاه ویراستار ارشد قرار بگیریم و در این صورت ممکن است حتی به شکل عملی ویرایش نکنیم و سرپرستی یک تیم را عهده‌دار شویم یا تصمیم‌های استراتژیک و مهم‌تری برای انتشار یک کتاب بگیریم.
آیا ویراستاری شغل مناسب ماست؟
شاید لازم باشد قبل از اینکه به این حرفه به‌طور جدی فکر کنیم از خودمان چند سؤال بپرسیم:
خواندن، نوشتن و زبان را دوست داریم؟
یک ویراستار تنها زمانی می‌تواند این حرفه را خیلی جدی دنبال کند و آن را به‌عنوان شغل خود انتخاب کند که خوانندهٔ خوبی باشد. خواندن متن‌های مختلف و متفاوت می‌تواند غریزهٔ نوشتن را فعال کند که هر دو برای یک ویراستار ضروری است. علاوه بر این در تمام طول کار ویرایش کلمات همراهان ثابت ما هستند و باید با آن‌ها دوست باشیم.
آیا می‌خواهیم یا می‌توانیم یادگیرندهٔ تمام‌وقت باشیم؟
برای این کار لازم است مدام در حال جستجو و مطالعه باشیم. ممکن است طی چند سال فقط در زمینهٔ ویرایش داستان کار کنیم اما در مرحلهٔ بعد بخواهیم نوشته‌های تخصصی شیمی یا فیزیک یا بازار سهام یا موضوعاتی دیگر را ویرایش کنیم بنابراین هم در خلال کار چیزی یاد می‌گیریم هم برای انجام کار ناچاریم که در حوزه‌های مختلف بخوانیم و ببینیم و جستجو کنیم. جدا از اینکه دستور زبان هم هر چند وقت یکبار ممکن است تغییر کند.
آیا حاضریم پشت صحنه باشیم؟
خیلی وقت‌ها کتاب‌ها یا مطالب زیادی را بدون اینکه نامی از ما به میان بیاید ویرایش می‌کنیم و متن شسته‌رفته‌ای را تحویل مخاطب می‌دهیم. ویراستارها صدای نویسنده یا مترجم را با وضوح بیشتری به مخاطب می‌رسانند با اینکه گاهی اصلاً هیچ اطلاعاتی از آن‌ها در شناسنامهٔ متن ذکر نمی‌شود.
*تلاش کردم در این مطلب آنچه باید را دربارهٔ شغل و حرفهٔ ویراستاری بگویم اما این پایان مطلب نیست و این پست هماره به‌روز می‌شود.
شاید دوست داشته باشید این مطالب را هم بخوانید:
چگونه ویرایش را یاد بگیریم؟
یک راه یادگیری ویرایش برای نویسندهها
با سلام و تقدیم احترام؛
به امید صحت‌مندی شما.