چگونه از قدرت استعاره استفاده کنیم؟

دوران دبیرستان بااینکه شیفتۀ درس ادبیات بودم اما استعاره همیشه مرا وحشت‌زده می‌کرد. هر چه با آن سروکله می‌زدم نتیجه نمی‌گرفتم و ناامید و مستأصل از ادامۀ کار دست می‌کشیدم. از آن روزها چند سال می‌گذرد و وقتی دل به دل شعر و رمان دادم و بیش‌تر از اینکه برای سرگرمی کتابی به دست بگیرم حواسم به کلمات و ترکیب‌ها و آرایه‌ها جمع شد با استعاره هم طرح دوستی ریختم و حالا با هم رابطه‌ای مسالمت‌آمیز داریم.

همین شد که خواستم از او بنویسم تا بدانید من مدت زیادی با چه نازنینی سر جنگ داشتم.

استعاره چیست؟

بهتر است اول کار کمی با ماهیت استعاره آشنا شویم و بعد ببینیم چه نقشی می‌تواند داشته باشد در نوشته‌ها و زندگی روزمرۀ ما.

استعاره همان تشبیه است که یکی از ارکان آن حذف شده. با فقدان مشبه و مشبه‌به چالش بیشتری در ذهن خواننده ایجاد می‌شود و تصاویر خیال‌انگیزتری شکل می‌گیرد و همین آن را برای نویسندگان و شاعران دوست‌داشتنی‌تر کرده؛ و البته متنی که در آن از استعاره استفاده شده نسبت به آنکه تشبیه دارد از لحاظ ادبی ارزشمندتر است.

استعاره چه کمکی به ما می‌کند؟

برای اینکه نوشته‌های ما برجسته‌تر، متقاعدکننده‌تر و شخصی‌تر شود می‌توانیم از استعاره استفاده کنیم. به کمک استعاره می‌توانیم معانی هیجان‌انگیزتری به پدیده‌های معمولی ببخشیم و مخاطب را به وجد بیاوریم.

در تشبیه چیزی به‌طور خاص به چیزی دیگر تشبیه می‌شود و جایی برای پرواز ذهن باقی نمی‌ماند. درحالی‌که استعاره ذهن را پرواز می‌دهد ازآن‌رو که وجوه مختلف شباهت را بررسی می‌کند. برای مثال وقتی می‌گوییم موهایش مثل برف سفید است تشبیه صورت گرفته و نمی‌توانیم در دنیای اطرافمان اشتراکی جز سفیدی برای آن در نظر بگیریم اما وقتی می‌نویسیم موهایش برفی است نرمی و لطافت هم کنار سفیدی برف می‌نشیند.

می‌دانیم که زبان حقیقی همیشه قابل‌درک‌تر است اما زبان استعاری می‌تواند از خشکی و کرختی بعضی نوشته‌ها بکاهد و نگاه تازه‌ای نه‌تنها در نویسنده بلکه در مخاطب هم ایجاد کند.

من فکر می‌کنم استعاره‌ها در ذهن مخاطب تصاویر زنده می‌سازند و قدرت خلاقیت را بیشتر از هر چیزی افزایش می‌دهند.

استعاره با ایجاد تصویر خواننده را سریع‌تر متقاعد می‌کند. گاهی یک ترکیب استعاری جای داستانی بلند را می‌گیرد. شاید طرح یک موضوع قدیمی اما از یک زاویۀ جدید و نگاهی نو شوق ادامه دادن را بیشتر کند. استعاره نوشته را گرم و زنده نگه می‌دارد.

هر چه استعاره به تجربه‌های شخصی ما نزدیک‌تر باشد تأثیرگذارتر است. اگر آشپز حرفه‌ای هستیم، ورزش می‌کنیم، به گل و گیاه علاقه داریم می‌توانیم آن را وارد نوشته‌های خودمان کنیم. مثلاً من تصمیم دارم شعر را با اقتصاد مقایسه کنم یا مدیریت یک وبلاگ را با باغبانی.

برای این کار مجبور می‌شویم تمام آموخته‌ها، دیده‌ها، شنیده‌ها، خوانده‌ها و… را مرور کنیم یا چیزهای جدید یاد بگیریم.

مغز ما علاقۀ عجیبی به برقراری ارتباط بین وقایع مختلف دارد و استعاره می‌تواند به این کار کمک کند.

استعاره‌ها اغلب از فرهنگ و زندگی جمعی ما برمی‌آیند و در طول زمان شکل گرفته‌اند و با ما مانده‌اند. مثل موی جوگندمی اما این استعاره‌ها آن‌قدر با لحظات ما عجین شده‌اند که دیگر تصویرهای خیال‌انگیز جدیدی را در ذهن ایجاد نمی‌کنند؛ یعنی کم‌کم معنای حقیقی آن‌ها از بین رفته و در همۀ موارد همین معنای استعاری آن به کار می‌رود.

از شادی بال درآوردم.

دلم گرفته است.

در خودش فرورفته.

با لب‌ولوچۀ آویزان آمد.

و استعاره‌هایی ازاین‌دست که مدام استفاده می‌کنیم.

شاعر و نویسنده هنر و خلاقیت خودشان را با آفرینش استعاره‌های تازه نشان می‌دهند.

ساعت سرخ: استعاره از قلب (احمد شاملو)

شانه‌های خستۀ غرور (قیصر امین پور)

باد در دست داشتن (حسین منزوی)

بار غمی که خاطر ما خسته کرده بود (حافظ)

زندگی بال و پری دارد با وسعت مرگ…پرشی دارد اندازۀ عشق (سهراب سپهری)

استعاره‌های جدید بسازیم. هر چه بدیع‌تر باشد خواننده با فضایی غریب مواجه شده و ازنظر حسی و عاطفی بیشتر با نوشته درگیر می‌شود.

اگر مخاطب نتواند استعاره را درک کند خیلی راحت آن را کنار می‌گذارد؛ بنابراین سعی کنیم تصاویری ملموس و مرتبط با فضای نوشته خلق کنیم.

راه‌های زیادی برای درک جهان اطراف وجود دارد که استعاره یکی از زیباترینِ آن‌هاست. شعر و نوشتن که هیچ کل زندگی ما استعاره است.

به قول لیکاف و جانسون: «استعاره، تنها به حوزۀ زبان محدود نشده، بلکه سراسـر زندگی روزمره و ازجمله حوزۀ اندیشه و عملمان را نیز در برگرفته است، به‌طوری‌که نظـام مفهومی هرروزۀ ما – که بر اساس آن فکر و عمل می‌کنیم- ماهیتی اساساً اسـتعاری دارد»

شاید دوست داشته باشید این مطالب را هم بخوانید:

نمادگرایی و جایگاه آن در شعر فارسی

کانال تلگرام چگونه شاعر شویم؟